De Rif van Abdelkrim
Journalist Yassin Akouh onderzocht de geschiedenis van de relaties tussen de Marokkaanse macht en de Rif vanaf het prekoloniale tijdperk tot het heden. De Riffijnse antikoloniale leider Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi speelde daarbij een belangrijke rol. Met zijn boek 'De Koloniale Vloek: de relaties tussen de Marokkaanse staat en de Rif' schreef Akouh een uitstekend inleidingswerk.
Sinds de Arabische Lente in 2010 is de aandacht voor de Maghreb, en in het bijzonder de Rifregio in Marokko, toegenomen. Dit komt mede doordat een groot deel van de (groot)ouders van Marokkaanse Europeanen uit deze regio afkomstig is. De Riffijnse antikoloniale leider Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi speelt hierin een centrale rol. Yassin Akouh, een Marokkaans-Belgische journalist, voegt nu een nieuw boek toe aan de bestaande Nederlandstalige literatuur over dit onderwerp.
Het eerste boek in het Nederlands voor een groot publiek dateert van een jaar voor de Arabische Lente. 'De vergeten geschiedenis van het Marokkaanse Rif' is een boek van de journalist Mustafa Aarab. Het is uitgegeven door Stichting Observatoire en verscheen in 2009. Het is eigenlijk een Nederlandse vertaling van zijn boek dat eerder in het Arabisch verscheen. Een paar jaar later, in 2012, vertaalt Aarab voor de uitgeverij Free Musketeers het boek ‘Abdelkrim: parcours van een vrijheidsstrijder’ van de Marokkaanse onderzoeker Ali Idrissi. In 2013 publiceert M’hamed El Abdouni in eigen beheer ‘Abdelkrim El Khattabi & de Riffijnse Republiek’. In hetzelfde jaar verschijnt van de Nederlandse journaliste Sietske de Boer het boek ‘Het volk van Abdelkrim: actualiteit en geschiedenis van de Marokkaanse Rif’ bij uitgeverij Wijdemeer.
Zijn werk, 'De Koloniale Vloek: de relaties tussen de Marokkaanse staat en de Rif', gepubliceerd door de Vlaamse uitgeverij Houtekiet, biedt een beschrijvende analyse van Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi en zijn relatie tot de Rif.
De Rif aan het begin van de 20ste eeuw
Yassin Akouh begint zijn boek met een definitie van de Rif en de Riffijnen, waarbij hij het verschil uitlegt tussen de geografische en culturele grenzen. De culturele Rif, gekenmerkt door de Berberse taal, is namelijk kleiner dan de geografische regio. Vervolgens schetst hij de complexe politieke en culturele situatie van Marokko en de Rif aan het begin van de 20ste eeuw.
De regio onderging toen een transformatie door de toenemende invloed van Europese natiestaten. Spanje, Frankrijk en Duitsland streden om economische, politieke en militaire controle over Marokko, wat interne spanningen binnen het Marokkaanse sultanaat versterkte. In 1908 escaleerde dit tot een machtsstrijd tussen “de twee sultans” Abdelazziz en Abdelhafid. Terwijl in Fez deze strijd woedde, brak in 1909 in het oosten van de Rif een opstand uit onder leiding van Mohammed Amezian. Deze opstand richtte zich tegen de Spaanse pogingen om de regio te domineren. Tegelijkertijd won de salafistische beweging (die niet gerelateerd is aan de Saoedische variant) aan invloed, met een focus op de herwaardering van klassieke islamitische teksten en het terugdringen van het soefisme. Deze salafisten streefden naar een conservatieve modernisering van het islamitische denken.
Tegen deze achtergrond beschrijft Akouh de opkomst van Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi, de zoon van een door de sultan aangestelde rechter. Aanvankelijk werkte Abdelkrim al-Khattabi samen met de Spanjaarden, gedreven door een salafistische visie op modernisering. Akouh toont echter hoe Abdelkrim geleidelijk gedesillusioneerd raakte door de Spaanse economische uitbuiting van de Rif.
Ten oorlog!
Hoofdstuk twee richt zich op de cruciale Rifoorlog (1921-1926), waarin Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi een coalitie van lokale stammen smeedde om weerstand te bieden aan het oprukkende Spaanse kolonialisme. Hij behaalde opmerkelijke militaire successen en dreef de Spanjaarden bijna volledig terug.
Wat de Riffijnse leider zo succesvol maakte, was de oprichting van een proto-staat die zijn charismatische leiderschap combineerde met elementen van een moderne staatsstructuur
De Spanjaarden oefenden gezag uit over de Westelijke Sahara, Seguia Lhamra en Rio d’Oro, terwijl de Fransen baas waren in de rest van Marokko (met uitzondering van Tanger, dat een internationale zone was). Ze keken geamuseerd toe hoe hun koloniale concurrent militair het onderspit moest delven tegen Abdelkrim. Wat de Riffijnse leider zo succesvol maakt, is de oprichting van een proto-staat, die zijn charismatische leiderschap combineert met elementen van een moderne staatsstructuur. Deze proto-staat zorgde ervoor dat de Riffijnen georganiseerd de strijd aan konden gaan. Ondanks zijn successen moest Abdelkrim zich op 27 mei 1926 overgeven aan de Fransen. Een gezamenlijke Frans-Spaanse militaire operatie, gesteund door sultan Youssef, dwong hem tot overgave. Abdelkrim en zijn familie werden vervolgens door de Fransen verbannen naar het eiland Réunion in de Indische Oceaan.
Een proto-staat is een politieke entiteit die kenmerken van een staat vertoont, maar niet volledig voldoet aan de criteria van een soevereine staat. Proto-staten bevinden zich vaak in een conflict en genieten geen internationale erkenning. Abdelkrim bijvoorbeeld, inde belastingen maar had geen eigen munt. Hij richtte een modern onderwijs op in de Rif. Daarnaast installeerde hij een regering met ministers maar die waren vooral afkomstig uit bevriende clans van zijn eigen stam.
Verder gaat Yassin Akouh dieper in op de internationale dimensie van de Rifoorlog en de invloed daarvan op de bredere geopolitieke verhoudingen van die tijd.
In ballingschap
Terwijl in 1927 Abdelkrim al-Khattabi in ballingschap leefde, stierf Sultan Youssef en kwam zijn zoon Mohammed ben Youssef aan de macht. In hoofdstuk drie van 'De koloniale vloek' volgen we Abdelkrim al-Khattabi naar Egypte. Over de periode tussen 1927 en 1947 komen we echter niets te weten over de Rif en Mohammed- ben Abdelkrim al-Khattabi. Waar de auteur wel op ingaat is zijn engagement in Caïro na 1947.
In dat jaar besloten de Fransen Abdelkrim en zijn familie over te brengen naar Nice. Hij en zijn familie konden ontsnappen tijdens een tussenstop in Suez en kregen asiel in Egypte. Daar zette hij zich in voor de totale bevrijding van de Maghreb en ook voor Palestina. In Caïro kwam hij in contact met andere politieke kopstukken van bevrijdingsbewegingen van de Maghreb, zoals Allal al-Fassi. al-Fassi is de politieke leider van de Istiqlal, de Marokkaanse onafhankelijkheidspartij met een salafistische visie.
Akouh noteert in dit hoofdstuk dat deze twee persoonlijkheden niet overeenkomen. Echter, volgens mij staan ze ideologisch heel dicht bij elkaar, maar zijn het politiek tegengestelde individuen. Ze delen dezelfde ideeën maar hebben een andere strategie. Allal al-Fassi is een hervormingsgezinde intellectueel en auteur van meerdere boeken. Hij beschouwde zijn eigen politieke partij als het middel om Marokko’s onafhankelijkheid te bereiken. En hij is iemand uit de Marokkaanse bourgeoisie. Abdelkrim al-Khattabi, daarentegen, was een voormalig journalist, die gewapend verzet zag als de enige weg naar Marokkaanse onafhankelijkheid. Kortom, een revolutionair die radicale verandering wilde. Door zijn ballingschap in Egypte was hij daartoe echter niet meer in staat en moest hij zijn strijd beperken tot opiniestukken en brieven.
Abdelkrim al-Khattabi, geboren in 1882, was een product van de 19e eeuw en de politieke organisatievormen van die tijd.
Deze tegenstelling weerspiegelt ook een botsing tussen generaties en hun ideologieën. Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi, geboren in 1882, was vooral een product van de 19e eeuw en de politieke organisatievormen van die tijd. Allal al-Fassi, geboren in 1910, was daarentegen een kind van de 20ste eeuw en de politieke structuren die daarbij hoorden. Marokko werd in 1956 formeel onafhankelijk van Frankrijk en Spanje. Yassin Akouh laat in dit hoofdstuk vooral het islamitisch discours van Abdelkrim al-Khattabi aan bod komen, die in zijn artikels en brieven hervormingsgezinde politieke krachten bekritiseerde. Maar verder dan kritiek kwam Abdelkrim al-Khattabi niet (een uitzondering niet te na gesproken). Hij geloofde niet in het instituut ‘politieke partij’ en werkte zijn ideeën ook niet uit in boeken.
Hoofdstuk vier is een verlengde van het vorige hoofdstuk. Hierin neemt vooral de opstand in de Rif van 1958-1959, die geïnitieerd werd door Mohammed Selam Ameziane – een bondgenoot van Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi – een centrale plaats in. Deze gewapende opstand zal de relatie tussen de centrale Rif en het centraal Marokkaans gezag tot op de dag van vandaag kenmerken. Voorts komen andere politieke gebeurtenissen, zoals de splitsing van de Istiqlalpartij in een rechter- en linkervleugel, aan bod.
De jaren van lood
Hoofdstuk vijf van Yassin Akouhs boek behandelt de repressieve periode onder koning Hassan II, bekend als de 'jaren van lood', die in de jaren zestig begon. Akouh opent het hoofdstuk met een citaat uit een brief van Abdelkrim al-Khattabi gericht aan alle Marokkanen. Hier zien we hetzelfde fenomeen terugkomen: Abdelkrim al-Khattabi’s enige politieke middel is opinievorming in een landschap dat wordt gedomineerd door fysieke politieke strijd.
In 1962 is Algerije immers onafhankelijk geworden na een zesjarige gewapende revolutie onder leiding van het FLN (Front de libération nationale). In hetzelfde jaar kreeg Marokko een grondwet die de absolute macht van de monarchie verankerde. Abdelkrim al-Khattabi bekritiseerde deze grondwet vanuit zijn islamitische perspectief, maar zijn invloed was dan al sterk afgenomen. Op 6 februari 1963 overlijdt hij en wordt hij begraven in Caïro, waarmee een tijdperk ten einde komt.
De focus van hoofdstuk vijf ligt op de militaire coup van 10 juni 1971, uitgevoerd door generaals uit de Rif, de migratie van Riffijnen naar Europa, de opkomst van het islamisme en de "broodrellen" van 1984. De afwezigheid van een duidelijke rode draad maakt de samenhang in dit hoofdstuk soms minder sterk. Het hoofdstuk biedt echter wel een inzichtelijk overzicht van een aantal belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen in Marokko tussen 1960 en 1990.
Een poging tot verzoening
Hoofdstuk zes begint bij het aantreden van de huidige Marokkaanse koning Mohammed VI na het overlijden van zijn vader Hassan II in 1999. De nieuwe koning ontmoette Saïd al-Khattabi, de zoon van Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi en sprak met hem over een eventuele repatriëring van het lichaam van Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi naar Marokko.
Akouh behandelt in dit hoofdstuk kort een aantal gebeurtenissen die belangrijk zijn voor de centrale Rif. We hebben het dan over de aardbeving van 24 februari 2004 in Al Hoceima, de verzoeningscommissie over de jaren van lood die daar in 2005 neerdaalde en de 20 februari-beweging van 2011. Maar zijn aandacht gaat vooral naar de Hirak Rif (Volksbeweging). Die begon nadat de visverkoper Mohsin Fikri 28 oktober 2016 in een vuilniswagen werd verpletterd.
Er braken overal protesten uit en de charismatische Nasser Zefzafi groeide uit tot het gezicht van de Hirak Rif. De Volksbeweging is rond zijn charismatisch leiderschap georganiseerd. Akouh geeft aan dat de Hirakbeweging sterk verwijst naar het verleden en naar Abdelkrim al-Khattabi, maar trekt verder geen parallellen met die beweging van al-Khattabi. Beide bewegingen leunen sterk op het charismatisch leiderschap van één persoon. Dat wordt zichtbaar nadat Zefzafi op 29 mei 2017 gearresteerd wordt en twintig jaar cel krijgt. De beweging houdt op dat moment de facto op met bestaan.
Akouh rondt het hoofdstuk af met een geopolitieke analyse van de Amazigh (Berberse) regio’s, namelijk de Rif in Marokko en Kabylië in Algerije. In de strijd om meer invloed tussen beide landen, probeert Algerije de Rif te recupereren, terwijl Marokko dit doet met politieke bewegingen in Kabylië. De auteur sluit af met een algemene conclusie. Voor iedereen die nog niet bekend is met de Rif in Marokko en de vrijheidsstrijder Mohammed ben Abdelkrim al-Khattabi is dit boek een uitstekend inleidingswerk.
Koloniale vloek: de relaties tussen de Marokkaanse staat en de Rif, Yassin Akouh, Houtekiet (2025)
Op maandag 14 april stelt Yassin het resultaat van zijn onderzoek voor in De Roma. Inschrijven kan hier.
Over de auteur
Mohamed El Khalfioui is van opleiding politicoloog en gezinswetenschapper. Zijn expertise ligt in geopolitiek, Maghreb & Midden-Oosten en ideologieën. Hij schrijft regelmatig bijdrages voor De Wereld Morgen, Kif Kif en Sampol.
Meer van Mohamed El Khalfioui