Kif Kif exposeert tra­di­ti­o­ne­le Palestijnse bor­duur­kunst

Over 'Tatreez' en de expositie

Sinds 15 december 2021 staat het Palestijnse borduurwerk toegevoegd op de UNESCO-lijst van immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid. Dit borduurwerk is ook gekend onder de naam Tatreez. Dat is de Arabische term voor de kruissteek, de meest voorkomende borduurvorm gebruikt in Palestina.

"De traditionele borduurkunst is wijdverbreid in Palestina. Waar geborduurde kledingstukken vroeger vooral gemaakt en gedragen werden op het platteland, is dit inmiddels verspreid over heel Palestina en bij de Palestijnse diaspora", stelt UNESCO hierover in haar toelichting. Tatreez is een kunstvorm die vooral door vrouwen wordt beoefend. De geschiedenis ervan gaat meer dan 3000 jaar terug. Aan het creëren van deze werken zit ook een sociale component: samenkomen en samen maken. 

In de context van een agressieve bezetter die de Palestijnse cultuur zo veel mogelijk wil uitwissen, is Tatreez ook een vorm van cultureel verzet geworden. Daarnaast is het borduurwerk een bron van inkomsten voor vele vrouwen op de vlucht.

Traditioneel werd het borduurwerk aangebracht op de kledij van dorpsvrouwen. Outfits bestonden uit een lange tuniek (thobe in het Arabisch), daaronder een broek, erboven een jasje, een hoofdtooi en vaak een sluier. Deze kleding werd versierd met verschillende symbolen, zoals geometrische patronen, vogels of planten. De keuze van die patronen en het gebruik van specifieke kleuren gaf de identiteit van de vrouw die ze draagt weer. Uit de patronen en kleuren kon opgemaakt worden uit welke regio ze afkomstig was en wat haar burgerlijke en economische status was. Bij het belangrijkste kledingstuk, de thobe, waren verschillende delen versierd met borduurwerk. Het borduurwerk liep over het borstpaneel, de mouwen en verticale delen naar onderen. Het was gemaakt met zijden draad op wollen, katoenen of linnen stoffen.

De kennis over de patronen werd van generatie op generatie doorgegeven, zo leerden jonge meisjes de patronen en hun verhalen kennen via moeders en grootmoeders. Vrouwen hielpen hun mannen vaak met het werk op het veld en deden het huishouden, daarna was er tijd om met verschillende generaties vrouwen samen te komen en te borduren.

Aan deze traditie kwam door de kolonisatie en bezetting een einde. Vanaf eind jaren ’40 was het voor de vrouwen in Palestina meer een kwestie van puur overleven en was er weinig tijd om samen te komen en te borduren. Veel vrouwen in vluchtelingenkampen verkochten hun jurken ook om hun gezin te onderhouden. Sinds de jaren ’60 werd er weer geborduurd, voornamelijk in de vluchtelingenkampen. Hier vermengden de patronen uit de verschillende regio’s zich. Vrouwen werden namelijk niet alleen geïnspireerd door het werk van de verschillende generaties uit de familie, maar ook door buren die uit andere regio’s afkomstig waren.

Doorheen de geschiedenis van bezetting en kolonisatie, en met invloeden van buitenaf, werden er dus telkens nieuwe patronen ontwikkeld, geïnspireerd door de situaties waarin verschillende vrouwen zaten. Tijdens de jaren ’80, de periode van verzet en intifada, werden er meer nationale symbolen op de thobes geborduurd. Nadat het uithangen van de Palestijnse vlag verboden werd, werd deze geïncorporeerd in de patronen op de jurken. 

Sinds de jaren ’90 zijn er verspreid over Palestijnse vluchtelingenkampen in Palestina, Libanon en Jordanië collectieven opgestaan die vrouwen samenbrengen. Via de collectieven kunnen ze hun borduurwerk verkopen en creëren ze een bron van inkomsten voor hun gezin. Ook in de diaspora zijn er vele jonge vrouwen opgestaan in de strijd om hun cultuur niet te verliezen. Wereldwijd ontstaan er zo Palestijnse borduurcollectieven.

Politiek symbool

Naast het culturele en economische aspect is dit borduurwerk dus ook een politiek symbool. De Israëlische staat neemt niet enkel Palestijns land in, maar kaapt ook de Palestijnse cultuur om deze met de wereld te delen als ‘Israëlische culturele elementen’. 

Dit laatste werd pijnlijk duidelijk tijdens de Miss Universe verkiezing van 2021, die in Eilat werd gehouden. Tijdens een ‘traditionele dag’ die onderdeel was van de verkiezing, droegen de Miss Universe kandidaten traditionele Palestijnse jurken (volledig geborduurd) en kookten ze traditionele Palestijnse gerechten. Die werden echter schaamteloos gepresenteerd als elementen van de ‘Israëlische cultuur’. Op deze manier gebruikt de Israëlische staat een missverkiezing om zijn imago schoon te poetsen en tegelijk de Palestijnse cultuur in te nemen. Als reactie hierop protesteerde een groot aantal Palestijnse vrouwen in hun geborduurde jurken tegen deze culturele toe-eigening.

Deze geborduurde jurken zijn een symbool van trots voor de Palestijnse vrouwen. Toen Palestijns-Amerikaans congreslid Rashida Tlaib haar traditionele jurk droeg bij haar beëdiging als volksvertegenwoordiger, maakte dit dan ook veel emoties los bij Palestijnse vrouwen. Het leidde tot een online beweging met de hashtag #TweetYourThobe, waarbij honderden vrouwen van Palestijnse afkomst foto’s deelden in hun geborduurde jurken. 

Onderzoeker Jeni Allenby onderzocht de geschiedenis van de Palestijnse borduurkunst. “Deze borduurwerken weerspiegelen vooral de geschiedenis van het Palestijnse volk”, schrijft ze. “Het borduurmodel ‘De tent van de pasja’ bijvoorbeeld, verscheen voor het eerst in de tijd dat de regio onder het bewind viel van het Ottomaanse Rijk, terwijl het borduurmodel genaamd ‘Gallons of officer’ werd ontwikkeld tijdens het mandaat van de Britten, als imitatie van de symbolen van de Britse militaire rangen. Het borduurwerk fungeerde dus als symbool van de evolutie van de Palestijnse identiteit door te herinneren aan politieke en culturele gebeurtenissen die het leven van Palestijnse dorpsvrouwen beïnvloedden.”

Het onderzoek van Allenby laat zien hoe de traditionele klederdracht evolueerde na de intifada eind jaren ’80 en jaren ’90 waarin nationalistische borduurmotieven zoals de verboden vlag, de gouden koepel van de Rotsmoskee, de keffiyeh en kaarten van Palestina werden geïntegreerd in de patronen van de jurken. Om het met de woorden van een Palestijnse vrouw te zeggen: “Mensen werden opgesloten voor het dragen van de vlag, daarom borduurden wij, vrouwen, deze op onze thobes."

De expo 'Jalsa Tatreez' is de hele maand mei nog te bezichtigen in Toko139 (Statiestraat 139, 2600 Antwerpen). De ruimte is open op werkdagen van 10u tot 17u.