Woke en humor? Ja, het kan!

Kan humor nog verrassen, ontregelen en verbinden in tijden van maatschappelijke bewustwording? En wat betekent dat beruchte woord ‘woke’ eigenlijk in relatie tot humor?

Wie denkt dat het een het ander uitsluit, heeft duidelijk nog nooit naar het programma Taboe van Philippe Geubels gekeken. Dit televisieprogramma is het onomstotelijke bewijs dat humor en maatschappelijke gevoeligheid – woke, zeg maar – perfect hand in hand kunnen gaan.

Taboe bestaat al sinds 2018 en is tot op vandaag een groot kijkcijfersucces. De opzet is simpel maar krachtig: Philippe Geubels gaat een week lang op stap met mensen die tot groepen behoren waar ‘je eigenlijk niet mee mag lachen’. Denk aan mensen in armoede, mensen op de vlucht, mensen met een psychische kwetsbaarheid, de LGBTQ+-gemeenschap, migranten, vrouwen en andere groepen die vaak te maken krijgen met maatschappelijke uitsluiting of onbegrip. De bedoeling van het programma is om na te gaan of er grenzen zijn aan humor. Wat mag je nog zeggen? Waar ligt de grens tussen grappig en kwetsend? En vooral: hoe kan je lachen met iemand, in plaats van om iemand?

Grappen maken over gevoelige thema’s

Dit jaar kwamen er opnieuw twee afleveringen bij over uiterst gevoelige en actuele thema’s: mensen op de vlucht en zelfdoding. Twee onderwerpen waar je misschien van zou denken: daar kun je beter geen grappen over maken. Toch slaagt Philippe Geubels er opnieuw in om net dát wel te doen, op een manier die respectvol, eerlijk en ontwapenend is.

De menselijke aanpak van het programma is daarbij essentieel. De deelnemers worden niet voorgesteld als eendimensionale slachtoffers of als ‘de ander’, maar als mensen met een verhaal. Ze vertellen openlijk over hun ervaringen, angsten, pijn en tonen tegelijkertijd hun gevoel voor humor. Philippe Geubels luistert, stelt vragen, leert bij en verwerkt alles in een comedyshow aan het einde van de week. Die show is grappig, maar nooit cynisch. Het publiek lacht, de deelnemers lachen mee en tegelijkertijd leer je als kijker iets fundamenteels bij over hoe het is om in hun schoenen te staan. De kracht van humor wordt in Taboe niet gebruikt om te choqueren maar om te verbinden. De lach wordt een vorm van erkenning. 

Geubels kondigde onlangs ook aan dat hij een aflevering wil maken over huiselijk geweld. Opnieuw een uiterst beladen thema, maar net als in de vorige afleveringen wil hij dit met respect, menselijkheid en nuance benaderen. Hij kiest niet de makkelijke weg van de shock value, maar zoekt uit hoe je ook over de donkerste onderwerpen kunt praten en lachen, op een manier die de betrokkenen niet klein maakt, maar juist erkent.

Wanneer werkt humor wel en wanneer niet?

Of een grap werkt, hangt vaak niet af van het onderwerp, maar van de manier waarop deze gebracht wordt. Humor werkt als er sprake is van gelijkwaardigheid, van gedeeld begrip en van empathie. Wat in de ene context werkt, kan in een andere totaal verkeerd vallen. De positie van de grappenmaker speelt daarbij een belangrijke rol: wie spreekt, tot wie en met welke bedoeling? Wordt een ervaring gedeeld of uitgespeeld? Wil iemand de draak steken met onrecht, of met de mensen die dat onrecht ondergaan? Dat maakt vaak het verschil tussen een schaterlach en een ongemakkelijk gevoel.

Een recent voorbeeld van dat laatste is de Amerikaanse stand-upcomedian Matt Rife, die in zijn Netflix-special een grap maakte over huiselijk geweld. De grap werd niet alleen slecht ontvangen, maar werd ook als kwetsend ervaren. Dat kwam vooral doordat hij weinig tot geen empathie toonde voor de slachtoffers waar hij het over had.

Mag je grappen maken over alles? Natuurlijk mag dat, humor valt onder de vrijheid van meningsuiting. Maar een interessantere vraag is misschien: wat doet die grap met je publiek? Verbindt ze, of sluit ze uit? Er is een groot verschil tussen een grap die mensen dichter bij elkaar brengt, en een grap die mensen naar beneden haalt. Gebruik je humor om te choqueren, of om te verbinden? Om iemand belachelijk te maken, of om iets zichtbaar te maken?

Taboe is een 'woke' programma

Ik wil hier iets benoemen dat me opvalt: Taboe wordt zelden of nooit ‘woke’ genoemd in de media. Terwijl het dat net wél is, op een positieve manier. ‘Woke’ is een term die oorspronkelijk uit de zwarte Amerikaanse gemeenschap komt, en die letterlijk ging over ‘wakker zijn’. Wakker voor racisme, voor sociaal onrecht, voor ongelijkheid. In die zin is Taboe zonder twijfel een woke programma. Het maakt mensen bewust van de obstakels en uitsluiting die bepaalde groepen dagelijks ervaren. En het doet dat zonder belerend te zijn of te moraliseren, maar met humor, medemenselijkheid en nuance.

Het is jammer dat ‘woke’ vandaag de dag bijna altijd als scheldwoord wordt gebruikt, vaak door (extreem)rechtse stemmen in het publieke debat. Zij hebben het woord gekaapt en gereduceerd tot een karikatuur. Volgens hen zou woke zijn betekenen dat je humorloos bent, overgevoelig en betuttelend. Terwijl Taboe juist het tegenovergestelde bewijst: je kunt je bewust zijn van maatschappelijke problemen én nog steeds lachen. Sterker nog, net doordat je bewust bent, begrijp je beter waar de kracht van humor zit.

Toen Bart De Wever bij De Tafel van Vier zijn boek Over Woke zat te promoten, haalde hij aan dat humor vandaag steeds vaker onder druk komt te staan, en dat je 'nergens meer mee mag lachen'. Helaas bracht niemand daar op dat moment tegenin dat woke ook iets positiefs kan zijn — laat staan dat ze verwezen naar programma’s zoals Taboe als voorbeeld van hoe humor én bewustzijn wel degelijk samen kunnen gaan.

Lachen om te verbinden

Als we dit soort televisie blijven maken en koesteren, dan kunnen we misschien evolueren naar een samenleving waarin meer ruimte is voor empathie, nuance en verbondenheid. Taboe laat zien dat humor geen eindpunt is, maar een beginpunt. Een beginpunt voor begrip, respect en zelfs verandering.

Misschien is het tijd dat we niet alleen vragen: 'Mag je daar nog mee lachen?', maar ook: 'Hoe kunnen we lachen op een manier die verbindt in plaats van verdeelt?' Want humor die vertrekt uit empathie, die ontregelt zonder te vernederen, kan méér doen dan vermaken. Ze kan ons wakkerschudden, en misschien is dát wel de meest woke vorm van humor die er is.