De­mon­stran­ten uit­een­drij­ven met traangas is verboden, maar de politie doet het toch

Op woensdag 30 juli werd de Palestinademonstratie aan de Beurs in Brussel opnieuw met geweld uiteengedreven door de politie. De agenten vielen vreedzame betogers aan met pepperspray (ook wel bekend als OC-gas), arresteerden een van de demonstranten, grepen iemand bij de nek, en jaagden de hele groep actievoerders agressief uit elkaar.

De gewelddadige aanpak van vreedzame demonstraties door de Brusselse politie is geen nieuw fenomeen. Veelvuldig gebruik van pepperspray en traangasgranaten evenmin. Het gebruik van die gassen is nochtans aan regels gebonden, en is enkel toegestaan bij ‘zwaar collectief geweld tegen de politie’. 

Van die regels trekt de politie zich al jaren niks aan. De nonchalante manier waarop de politie de afgelopen jaren in de media spreekt over het gebruik van traangas maakt de situatie nog zorgwekkender. Zo zei de directeur Interventies en Operationele Steun van politiezone Brussel Hoofdstad-Elsene tegen Bruzz: “Aan de betogers met goeie bedoelingen zeggen we met traangas eigenlijk: 'het is tijd om naar huis te gaan.’"

Omstanders lukraak met traangas bewerkt

De evolutie van het gebruik van traangas door de politie en de statements van hun woordvoerders in de media, laten duidelijk zien hoe deze vorm van buitensporig politiegeweld de afgelopen jaren steeds verder genormaliseerd is. 

Zo werd in 2019 een demonstratie van Exctinction Rebellion gewelddadig uiteengedreven door de politie. Ruim vierhonderd mensen werden opgepakt, er werd traangas ingezet en agenten sloegen met matrakken in op de demonstranten. De organisatoren spraken van een ‘buitensporig gewelddadig’ politieoptreden, en dienden klacht in bij het Comité P, dat toezicht moet houden op de politie. Ook de Franstalige Liga voor Mensenrechten noemde de werkwijze van de politie ‘illegaal’.

Brussels burgemeester Philippe Close (PS) – verantwoordelijk voor de politiezone – verklaarde dat er inderdaad ‘speciale middelen’ gebruikt waren bij de demonstratie. Maar, voegde hij toe, betogers zouden van tevoren gewaarschuwd zijn. "Ik geef altijd de instructie om de betogers te waarschuwen [voor de politie overgaat tot actie, red.]. Iedereen was gewaarschuwd.", aldus Close. 

Dit staat haaks op de getuigenissen van aanwezige demonstranten. Zo getuigde een van hen, Matilde De Cooman: “[Opeens] waren we omsingeld door politie. Geen waarschuwing. Ik had nog net de tijd om mijn rugzak om te gespen voor ze met hun matrakken op ons insloegen en ons met bruut geweld in een hoek dreven.” Een andere deelnemer, Mark Breddy, gaf aan: “Het was vooral choquerend hoe omstanders lukraak met traangas werden bewerkt.”

Naast choquerend, was de manier waarop de politie traangas hier inzette ook verboden. Deze toepassing is namelijk in strijd met de ministeriële omzendbrief uit 2014 die het gebruik van traangas door de politie regelt. Daarin staat: “De collectieve spray [traangas, red.] wordt in principe niet (…) aangewend om bijvoorbeeld een passief verzet te breken, om reactieve operaties (terugdrijven, ontruimen, uiteendrijven, ...) te ondersteunen, om collectieve aanhoudingen te vergemakkelijken in het kader van een evenement.” 

Wanneer mag traangas volgens de omzendbrief dan wél gebruikt worden? Enkel als ‘defensief middel’, bij ‘zware vormen van collectief geweld tegen de politie of tegen personen’ of wanneer de politie ‘personen, posten, gevaarlijke goederen of plaatsen op geen andere wijze kan verdedigen’. Een allerlaatste redmiddel dus.

In het voorjaar van 2020 volgde een nieuw onwettig en agressief politieoptreden, ditmaal tijdens een Black Lives Matter-betoging. Opnieuw verrichtte de politie onrechtmatige arrestaties en zetten ze traangas in tegen vreedzame demonstranten. En opnieuw dienden de actievoerders klacht in bij het Comité P.

‘Traangas mag geen gewoonte worden'

Na onderzoek van de klachten van zowel de activisten van Extinction Rebellion als de deelnemers van de Black Lives Matter-actie, schreef het Comité P in 2022 een kritisch rapport over het gedrag van de politie bij demonstraties. De Brusselse politiezones zouden volgens de toezichthouder ‘steeds vlugger teruggrijpen naar het gebruik van neutraliserende sprays’ [traangas, red.]. Dat ‘mag geenszins verworden tot een gewoonte’, zo waarschuwde de voorzitter van het comité.

De toezichthouder herinnerde de politie in het rapport ook aan de ministeriële omzendbrief en de beperkingen die daarin zijn vastgelegd voor het gebruik van traangas. Verder benadrukte het comité dat de politie, na het gebruik van traangas, ook verantwoordelijk is voor het ‘decontamineren’ van de besproeide personen. Met andere woorden: ze moeten iedereen die dat wil, ondersteuning bieden om het irriterende goedje van zich af te spoelen. Dat kan bijvoorbeeld door het ter beschikking stellen van oogdouches. Ook dat was niet gebeurd.

In de tussentijd verschijnt  er ook een vernietigend rapport van het VN-comité dat toeziet op de naleving van het verdrag tegen foltering. In het rapport spreekt het comité van “excessief gebruik van traangas, waterkanon en wapenstokken om manifestaties uiteen te drijven”. Bovendien stelt het VN-comité vast dat klachten over politiegeweld in België niet serieus genoeg worden genomen, wegens versplinterde en te weinig onafhankelijke toezichtsorganen.

Dit alles zou hebben moeten zorgen voor een verandering van aanpak door de Brusselse politie, iets wat de Franstalige mensenrechtenliga al in 2019 aanstipte: “De korpsleiding moet voor een proportionele aanpak kiezen in plaats van bij te dragen tot een escalatie van geweld op het terrein.” 

Maar het tegenovergestelde is gebeurd. De aanbevelingen van het Comité P en de VN werden terzijde geschoven, en Brusselse politiewoordvoerders schilderden het gebruik van traangas in de media af als het toppunt van zachtzinnigheid. Zo zei Philippe Vandenhole, hoofd van de Brusselse interventiepolitie, destijds tegen Bruzz: "Elk middel heeft zijn limieten, maar aan de betogers met goeie bedoelingen zeggen we met traangas eigenlijk 'het is tijd om naar huis te gaan'. Het is dan aan ons om de overblijvende relschoppers op doordachte wijze aan te pakken, met het oog op arrestatie."

Een absurde uitspraak die volledig voorbijgaat aan het wettelijk verankerde demonstratierecht. De politie mag namelijk helemaal geen geweld gebruiken tegen vreedzame betogers. Het is dit soort retoriek dat aantoont hoe ver de normalisering van geweld bij de politie is doorgedreven en hoe de schroom om een wapen als gas in te zetten is vervaagd. Wat trouwens ook lijnrecht tegen de wet op het politieambt en hun eigen deontologische code ingaat, die voorschrijven dat altijd de minst gewelddadige handelswijze moet worden gebruikt, namelijk dialoog en overreding.

Nieuwe (Israëlische) traangaswapens

In 2023 deed het Comité P een opvolgonderzoek om na te gaan in hoeverre de aanbevelingen uit de eerdere toezichtsrapporten waren opgevolgd. Wat betreft de aanbevelingen over traangasgebruik was de conclusie duidelijk: ze waren niet opgevolgd.  “Het Vast Comité P heeft de laatste jaren kunnen vaststellen dat er meer en meer gebruik wordt gemaakt van de collectieve sprays [traangas, red.] in een ‘offensieve’ context”, zo staat te lezen. Opnieuw allesbehalve ‘defensief’ dus.

Het Comité P constateerde zelfs dat de voor het rapport geïnterviewde politieambtenaren méér traangaswapens wilden aankopen, om het gas in nog meer situaties te kunnen inzetten. “Tijdens de gevoerde gesprekken komt meermaals het toenemende (extreme) geweld tegen de politie aan bod gekoppeld aan de (ontoereikendheid van) de huidige (collectieve) middelen. In dat verband komt de ISPRA gasverspreider ter sprake”, zo staat te lezen.

Onder meer het Departementshoofd Geweldbeheersing en Sport van de Nationale Politieacademie (ANPA) en een van de geïnterviewde politiezones zou volgens het Comité P ‘interesse hebben in de aankoop’ van die gasverspreider. Opmerkelijk: ISPRA is een Israëlisch bedrijf, dat zeer nauwe banden heeft met het Israëlische leger. De ISPRA-gasverspreider kwam vorig jaar in opspraak, toen bekend werd dat het Antwerpse schepencollege groen licht zou hebben gegeven voor de aankoop ervan. Extinction Rebellion, Intal en Vredesactie gingen de straat op om tegen dat besluit te protesteren.

Toenmalig Antwerps burgemeester Bart De Wever beweerde destijds dat die aankoop sowieso niet door zou gaan omdat al in 2022 zou zijn gebleken dat ‘niemand in staat was die [Israëlische gasverspreider] te leveren’. Daarnaar lijken de politieambtenaren in het rapport van Comité P ook te verwijzen: “Deze bewapening [heeft] al eerder interesse gewekt bij bepaalde politiekorpsen en er [is] op vandaag eigenlijk sprake van een aanvraag tot herindienstname en een uitbreiding van het bestaande erkenningsdossier.” Volgens het rapport van het Comité P zou dat erkenningsdossier in 2023 nog lopende zijn geweest.

Het is niet duidelijk of dit over een ander dossier gaat dan dat van de Antwerpse politie. Maar enkel het feit dat politiezones vragen om een uitbreiding van hun traangasarsenaal, terwijl ze het systematisch op een illegale manier blijven inzetten, is ook al onaanvaardbaar.

Mensenrechten

Ondertussen zitten we in 2025, en gaat het onrechtmatig gebruik van traangas verder. Dit alles past in een veel groter, gevaarlijk verhaal. Wereldwijd zien we een toename van gewelddadig gedrag door de politie bij vreedzame demonstraties. Ons recht op protest staat onder druk. Een van de kerntaken van politie bij demonstraties is juist het beschermen van demonstranten. Hen aanvallen in plaats van beschermen is een schending van hun mensenrechten, iets dat Philippe Close en de Brusselse politie lijken te zijn vergeten.

Ook in de beperkte gevallen dat er wél traangas mag worden ingezet – in een situatie van zelfverdediging, na uitdrukkelijke waarschuwing en in combinatie met de nodige nazorg – moet het demonstratierecht gewaarborgd worden. Of zoals Amnesty Vlaanderen het helder stelt op hun website: “Als een kleine groep een vreedzame demonstratie gewelddadig probeert te maken, moet de politie de vreedzame betogers beschermen en het geweld van sommigen niet gebruiken als reden om het recht om te demonstreren van de grote groep te schenden.”

Geen van die dingen is gebeurd, niet in 2019, niet in 2020 en niet in 2025. In 2019 en 2020 betaalden demonstrerende klimaatactivisten, zwarte mensen en antiracisten de prijs. Vandaag zijn vooral Palestijnse vluchtelingen die het dagelijks protest aan de Beurs organiseren het slachtoffer. Zij krijgen te maken met onrechtmatige arrestaties, traangas, waterkanonnen en hardhandig geweld. Dit moet stoppen. Het is aan de politie om de eigen aanpak terug in lijn te krijgen met het wettelijk kader en de eigen richtlijnen. Er is een verscherping nodig van de richtlijnen en een omkering van retoriek. Het is aan burgemeester Close om bij te sturen. Het is aan minister van Binnenlandse Zaken Bernard Quintin (MR) om erop toe te zien dat politiekorpsen zich aan de ministeriële instructies en de wet houden. De politie heeft in België het monopolie op geweld, hier zou veel voorzichtiger mee moeten worden omgesprongen. ‘Een monopolie op’ wil niet zeggen ‘een vrijgeleide voor’.

In de tussentijd: demonstranten, wees op de hoogte van je rechten. Documenteer het als je inbreuken ziet; film, neem foto’s, noteer namen. Blijf klacht indienen bij het Comité P. Bescherm jezelf en elkaar.