Racisme, gezondheid en ouderdom: on­der­be­licht probleem in een vergrijzend Europa

De bevolking van Europa vergrijst. Daarmee neemt ook het aantal ouderen met diverse etnische en culturele achtergronden toe. Toch blijft binnen de onderzoekswereld en de politiek een belangrijk onderwerp onderbelicht: de gezondheidsimpact van racisme op deze groeiende groep Europese ouderen. Welke invloed heeft een leven lang racisme meemaken op hun gezondheid en welzijn? Als onderzoeker probeer ik dit soort vragen te beantwoorden, maar er is ook dringend collectieve actie nodig.

De link tussen racisme en gezondheid: een dode hoek

Het verband tussen racisme en gezondheid wordt steeds vaker erkend, maar er is – vooral binnen de Europese wetenschap – nog weinig aandacht voor het onderwerp. Terwijl de invloed van andere sociale factoren en de leefomgeving op de gezondheid van mensen de laatste jaren algemeen aanvaard wordt, is dat bij racisme nog niet altijd het geval. 

Het feit dat het toonaangevende medische tijdschrift The Lancet racisme in 2020 benoemde als 'wereldwijde noodsituatie voor de volksgezondheid', was een belangrijke stap vooruit. Er volgden speciale uitgaven van het tijdschrift waarin aandacht werd besteed aan racisme als structureel, historisch geworteld systeem van onderdrukking dat is ingebakken in instituten, onderzoek en het dagelijks leven.

Racisme kent vele vormen, van microagressies tot systemisch en maatschappelijk geweld, die allemaal bijdragen aan gezondheidsschade. Wetenschappelijk onderzoek, voornamelijk uit de Verenigde Staten, bevestigt dat racisme leidt tot zowel geestelijke gezondheidsproblemen (onder meer depressie, angst en posttraumatische stressstoornis) als fysieke aandoeningen (zoals hoge bloeddruk en diabetes). Dat heeft te maken met de chronische stress die racisme veroorzaakt. Racisme wordt zelfs in verband gebracht met versnelde veroudering, ook wel 'verwering' genoemd. Zo stelden Amerikaanse onderzoekers vast dat racisme een directe invloed heeft op de gezondheid van de hersenen, en er veranderingen teweegbrengt die gelinkt worden aan de ziekte van Alzheimer.

Te weinig Europees onderzoek

Ondanks opstapelend bewijs van de invloed van racisme op de gezondheid en uitgesproken ambities om er iets aan te doen, loopt Europa achter met de aanpak van deze uitdaging. Dit is extra zorgwekkend gezien de recente stijging van het aantal meldingen van racisme. Uit gegevens van de European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) uit 2016 en 2022 blijkt een significante toename in racisme-ervaringen onder zowel zwarte Europeanen als Europese moslims met een migratieachtergrond. Bovendien worden geracialiseerde migranten hun hele leven geconfronteerd met systemisch racisme – in het onderwijs, op het werk, op de woningmarkt en in de gezondheidszorg. Toch blijft het onderzoek gefragmenteerd. Deze versnippering blijkt ook uit de verschillende vage doelstellingen van de Europese Commissie met betrekking tot raciale gezondheidsongelijkheden. De eerdergenoemde brede waaier aan gezondheidseffecten van racisme wordt in het Europese beleid bovendien ten onrechte gereduceerd tot de geestelijke gevolgen van raciale trauma's.

Dit onderstreept voor mij als gerontoloog de noodzaak van een beter begrip van hoe langdurige blootstelling aan racisme de gezondheid en veerkracht in verschillende levensfasen beïnvloedt. Daarbij is een levensloopperspectief essentieel, dat de intersectionele doorleefde ervaringen van geracialiseerde ouderen centraal stelt. Er is ruimte nodig voor innovatieve onderzoeksbenaderingen die epistemische rechtvaardigheid nastreven om te voorkomen dat ongelijkheden worden gereproduceerd – iets dat extra belangrijk is bij onderzoek naar racisme en het betrekken van geracialiseerde groepen mensen.

Waar de VS het laat afweten, is Europa aan zet

Historisch gezien hebben de Verenigde Staten een voortrekkersrol gespeeld bij het onderzoek naar de invloed van racisme op de gezondheid. Nu het onderzoeks- en beleidswerk rond sociale rechtvaardigheid in de VS onder vuur ligt, moet Europa het voortouw nemen en haar ambitie om ‘unie van de gelijkwaardigheid’ waarmaken. Europese instellingen en beleidsmakers moeten dus investeren in onderzoek en beleid voor een meer gelijke en rechtvaardige samenleving – in het bijzonder voor ouderen die worden geconfronteerd met intersectionele uitsluiting waaronder leeftijdsdiscriminatie en racisme.

Europese onderzoeksfinanciering moet worden ingezet om de bekendheid van het wetenschappelijke onderzoek rond dit onderwerp te vergroten, en om onderzoeksexpertise te bevorderen. Een intersectioneel perspectief, vernieuwende onderzoeksmethoden en een nadruk op epistemische rechtvaardigheid zijn daarbij essentieel. Onderzoek moet immers verder durven gaan dan gefragmenteerde analyses en moet de doorleefde ervaringen van de slachtoffers van racisme in al hun complexiteit centraal stellen.

Het aanpakken van deze dode hoek is niet alleen een academische noodzaak – het gaat om het beschermen van de volksgezondheid en is dus een morele verantwoordelijkheid. Naarmate de diversiteit in Europa blijft groeien, wordt het steeds belangrijker om ervoor te zorgen dat alle ouderen, ongeacht huidskleur of etnisch-culturele achtergrond, waardig oud kunnen worden – vrij van de blijvende schade van racisme. Het is dus hoog tijd voor actie.

Dr. Saloua Berdai Chaouni schreef dit artikel ter gelegenheid van de Internationale Dag tegen Racisme op 21 maart 2025. Het verscheen oorspronkelijk in het Engels op de website van Age Platform Europe. Kif Kif vertaalde het artikel.