De pijn diep van binnen. Ouders na racisme-ervaringen

Patrick groeide op in Congo als zoon van een witte Belgische vader en een zwarte Congolese moeder. Op zijn twaalfde verhuisde hij naar België. Zijn leven werd daardoor in een klap totaal overhoop gehaald. "In Congo was ik een blanke en kreeg ik een speciale behandeling. Ik was de mundele, zoals de Congolezen dat noemen, en genoot een hogere sociale status. Iedereen ging ervan uit dat ik het economisch beter had. Ik leefde in een afgeschermde wereld. Eens in Vlaanderen veranderde alles voor mij radicaal. Ik werd van dag één brutaal aangepakt. De brutaliteit van die ervaring een metis te zijn, zeker in de kleine Vlaamse dorpen… Ik heb daar nooit over gesproken met mijn ouders of met mijn broer of zus. Ik ken heel veel mensen die daar niet over praten gewoon om het niet te moeten hebben over die pijn. Iedereen wil het gezin besparen van leed. Iedereen leeft op een eiland. Je bent bang dat het hele verhaal naar boven gaat komen. En je weet niet wat je ermee kan doen. Je probeert te overleven en zoekt naar eenvoudige oplossingen. Heel veel jongeren hebben last van lichamelijke en mentale klachten, maar realiseren zich niet dat het gaat over trauma. Je beeft, je hebt zweethanden, enzovoort. Ze lopen rond met angstaanvallen, buikkrampen, ze kunnen niet focussen op hun examens. Ze schamen zich. De overlevingsmechanismen nemen het over en je gunt jezelf geen troost."

Nergens veilig

De jonge tiener die Patrick toen was, kwam plots in een hel terecht, maar in plaats van dat luid aan te klagen bij zijn ouders, broers of zussen besloot hij het lijden in stilte te dragen. Hij zoog de racismepijn op in zijn lichaam en zweeg om zijn gezinsgenoten te sparen. Er was nog een andere reden voor die stilte. De kleine Patrick werd constant aangevallen en gekrenkt, maar de daders werden nooit aangepakt. "Als kind was ik nergens meer veilig. De mensen die mij aanvielen werden nooit gestraft. Toen ik pas hierheen kwam met mijn ouders en merkte dat er niets gebeurde met die brutaliteit, leek het alsof volwassenen in Vlaanderen dit gewoon accepteerden. Ik dacht: ik ben vogelvrij verklaard. Ik was niet gewelddadig van aard, maar één keer heb ik teruggeslagen en toen werd ik gestraft. Dat was een zeer traumatische gebeurtenis. Het was een duistere periode."

Mentale schade

De racismepijn eiste een zware tol van zijn mentale gezondheid. Hij kampte jarenlang met paniekaanvallen, burn-out en depressie, waarvoor hij langdurig therapie heeft moeten volgen. Wanneer kinderen gedurende lange tijd met negatieve ervaringen geconfronteerd worden, schakelen ze over op overlevingsmechanismen. De angst wordt dan permanent en het alarmsysteem van het lichaam blijft constant aan staan. Racismestress hindert de gewone ontwikkelingstaken van kinderen. Het tast hun zelfbeeld en zelfvertrouwen aan en remt hun sociale, emotionele en cognitieve ontwikkeling.

Racismestress wordt zo een vicieuze cirkel. Door de constante confrontatie met uitsluiting maken kinderen minder gebruik van bestaande netwerken en bescherming. Ze halen minder voldoening uit hun familiale relaties, hebben vaker last van negatieve relaties en missen de competenties om gelukkig te zijn in het leven. Door hun racismepijn hebben kinderen het dus extra moeilijk om op te groeien tot stabiele volwassenen. Normaal zouden ze dus meer hulp, begeleiding en steun moeten krijgen, maar net door die racismestress vergeten ze dat ze recht hebben op die hulp en ervaren ze hun situatie als uitzichtloos.

Herstelproces

Voor Patrick was de eerste stap naar heling het bewustzijn dat de brutale en subtielere vormen van racisme waar hij mee te maken kreeg, een schadelijke impact hadden op zijn mentaal en fysiek welzijn. "Als je sterk genoeg bent dan lukt het misschien zonder hulp, maar ik ken mensen die nooit afgestudeerd zijn geraakt doordat ze zijn beginnen drinken of drugs beginnen nemen omwille van al die emoties. Of die niet in staat zijn om een job te behouden. Maar hoe sterk verwachten we dat mensen moeten zijn?" 

Patrick is nu de veertig voorbij en kan met enige afstand praten over wat hem en zoveel anderen overkomt. Hij legt uit dat hij hard aan zijn mentale gezondheid heeft moeten werken om overeind te blijven, zijn studies af te maken en een job te vinden en behouden. Hij weet ook dat het anders had kunnen aflopen en spreekt met mededogen en empathie over de mensen die vast kwamen te zitten in alcohol- en drugsmisbruik, die hun studies niet konden afronden of die het moeilijk hebben om een job te behouden. Patrick leerde met mildheid te kijken naar zijn eigen pijn en die van anderen. In zijn woorden hoor je zelfs een empathisch inzicht in de motieven van de daders van het onrecht. "De mensen die enge wereldbeelden hadden, durfden heel ver gaan in hun agressie. Wanneer ze zelf niet beseffen dat hun wereldbeeld eng is, werken ze dat uit op anderen."

Patrick leerde om de agressie niet meer te internaliseren. Niet hij schoot tekort, maar de omgeving liet hem in de steek. Hij maakt plaats voor verdriet over wat hem en vele anderen overkomt. Samen met zijn begeleider, die racisme-bewust omging met zijn lijden, kon hij met meer mededogen kijken naar de tiener die agressief werd aangepakt en die niet altijd wist hoe daarmee om te gaan. Ook leerde hij te rouwen over de zorg die hij niet kreeg, maar waar hij op die momenten wel recht op had. Patrick maakte verbinding met zijn eigen emoties, met zijn binnenkant. Op die manier kon hij later ook beter de binnenkant van zijn eigen kinderen lezen. Helen van racismepijn is de schade die je als kind hebt geleden herstellen. Diep van binnen die angst in de ogen kijken en de nodige zorg geven.

Ondanks de therapie blijft het trauma toch soms nog opspelen. "Nu nog als man van 45, als vader van twee kinderen, loop ik na tien uur ‘s avonds met gebalde vuisten rond. Uit angst dat ik zal aangevallen worden. Zomaar. Uit het niets. Als ouder zou ik evengoed kunnen zeggen, dat ik − om hen te beschermen − niet wil dat mijn kinderen in bepaalde buurten komen."

Voor die individuele en collectieve heling moeten we veilige ruimtes creëren. Door te luisteren wat deze generatie en de volgende generaties ons te vertellen hebben over hun eigen pijn en miskenning, helen we allemaal samen. Elk individueel proces versterkt ook het collectieve proces en vice versa. Volgens de psychiater, schrijver en activist Frantz Fanon is er zonder individueel werk geen collectieve beweging en zonder collectieve beweging geen individueel bewustwordingsproces.

Nieuwe horizonten

De individuele bewustwording leidde Patrick naar nieuwe horizonten. Hij woont nu halftijds in Zuid-Afrika en halftijds in België. ‘Ik woon en werk in België en in Zuid-Afrika en dat doet goed. Dat is een verademing. Dat geeft mij een boost. Ik zie dat ook bij mijn moeder. Ook haar doet het goed om af en toe in Congo te verblijven. Als ik lange tijd in België verblijf, voel ik dat in mijn lichaam.’ Patrick ging op zoek naar een veilige plek, een thuis waar hij zich rustig voelt. In zijn geval zijn dat twee plaatsen. 

In de media en politiek wordt veel gepraat over de zogenaamde migratiecrisis. De beweging die Patrick en zoveel anderen maken, is veel minder zichtbaar. Hun verhalen zinken weg in een zee van stilte. In de jaren 80 waren er al heel wat gezinnen die voorgoed terugkeerden naar hun land van oorsprong.

Ze zagen geen toekomst voor hun kinderen in een land waar de verrechtsing zich stilaan liet voelen. Ook bij jonge mensen doet het fenomeen van remigratie zich voor. Ook al is dat dan naar een land dat ze enkel kennen van de vakanties met hun ouders of zoals Patrick naar een ander land. Soms geven die jongeren concrete redenen aan zoals de beperkte kansen op de arbeidsmarkt ondanks hun hoge diploma’s. Soms gaat het om een algemeen gevoel van zich niet echt welkom voelen in België. Soms vertrekken ze om een burn-out of depressie te ontvluchten. Het zijn vaak harde beslissingen, na harde ervaringen. Penibele situaties zijn soms de aanleiding tot het nemen van moeilijke beslissingen.

Erkenningstrauma

Bij Patrick is er geen sprake van een vlucht. Hij keek de angst diep in de ogen. Het was een werk van lange adem en het haalde zijn leven helemaal overhoop. Net omdat dat proces zo ingrijpend is, durven sommige mensen er niet aan te beginnen. Om de pijn te beschrijven van dat helingsproces, introduceerde psychotherapeute Isha McKenzie-Mavinga het concept ‘recognition trauma’. In het Nederlands kan je dat vertalen als ‘erkenningstrauma’. McKenzie-Mavinga verwijst daarmee naar de emotionele pijn en verwarring die mensen van kleur kunnen ervaren wanneer ze racisme beginnen te herkennen en benoemen, vooral als hun ervaringen eerder werden genegeerd of ontkend door hun omgeving.

Dit kan gevoelens van angst, schaamte, schuld en boosheid oproepen, zoals de auteur beschrijft. De bewustwording over de rol die racisme speelt op individueel en systemisch niveau kan confronterend en pijnlijk zijn, vooral wanneer het leidt tot een breuk met eerdere overtuigingen of verwachtingen over de wereld en interpersoonlijke relaties. Leren inzien dat veel van je gedrag, je relaties en levenskeuzes bepaald werden en worden door racisme is zeer ingrijpend.

Isha McKenzie-Mavinga benadrukt trouwens dat ook witte mensen kunnen kampen met erkenningstrauma. Denk aan witte ouders van geadopteerde kinderen van kleur die slechts een oppervlakkige kennis hebben over racisme maar door confrontaties met hun kinderen een dieper inzicht krijgen en gedwongen zijn ook hun eigen vooroordelen in de ogen te kijken. De pijn en verwarring die bij erkenningstrauma komt kijken, vormt vaak ook net een rem om aan het herstelproces te beginnen.

Herstel is ook geduldig zijn met jezelf. Het is niet alleen geduld hebben voor je goede kanten of eigenschappen. Onze ongeduldige, harde, onzekere kanten steken soms de kop op als we ons bedreigd voelen. En juist op die momenten is het belangrijk om de zorg te nemen die nodig is.

Dit is een fragment uit het nieuwe boek van psychologe Birsen Taspinar: De pijn diep vanbinnen, EPO, 2025