Waar is de kritische VRT-journalist gebleven?

Ik houd van mijn job, de journalistiek. Maar de laatste tijd zie ik dingen verschuiven in een richting die me zorgen baart. En de plek waar de zorgen het meest samenkomen is de nieuwsdienst van onze publieke omroep. Toen ik begon als journalist keek ik op naar VRT-journalisten die een standpunt durfden innemen. Ze gaven politiekers een veeg uit de pan als dat nodig was en kwamen op voor mensenrechten.

Enkele van die journalisten doen dat nu, na hun pensioen nog. Ik denk dan aan bijvoorbeeld Walter Zinzen en Geert van Istendael. Zij spreken zich in hun columns voor andere mediaplatformen nog steeds fors uit tegen mensenrechtenschendingen en tegen wansmakelijke politieke praktijken – of die nu veraf of heel dichtbij plaatsvinden.

Ik herinner me Walter Zinzen met felle, verontwaardigde taal op een protestactie voor mensen zonder papieren in Brussel. En zijn snedige column over hoe onze federale regering werd gevormd door vier aspirant-burgemeesters was om te smullen. Maar het contrast tussen voormalig VRT-journalisten en de huidige VRT-nieuwsdienst is groot. Het is nu bijna ondenkbaar dat zulke kritische geluiden zouden weerklinken bij VRT NWS.

Onpartijdigheid is geen onverschilligheid

Bij de publieke omroep heerst momenteel al te veel het idee dat journalisten geen mening mogen hebben, dat kritisch zijn zou getuigen van vooringenomenheid. Standpunt innemen, feiten benoemen en opkomen voor mensenrechten zouden volgens dat idee niet passen bij de rol van journalisten als waardevrije ‘boodschappers’ van het nieuws. Daarbij worden de woorden ‘onafhankelijkheid’, ’onpartijdigheid’, ’objectiviteit’ en ‘neutraliteit’ geregeld door elkaar gebruikt.

Ja, journalisten moeten onafhankelijk zijn, en in zekere mate onpartijdig. Maar ook onpartijdigheid kent grenzen. Als het gaat om mensenrechtenschendingen volstaat het niet om ‘twee kanten van het verhaal’ te laten zien, maar moeten ook VRT-journalisten zonder omhaal aan de kaak stellen wat er mis is. Dat is een essentieel onderdeel van hun taak als kritische vierde macht. Objectiviteit en neutraliteit bestaan overigens niet: elke journalist bekijkt de wereld vanuit een referentiekader en bepaalt op basis van subjectieve waarden wat wel en niet belangrijk is om over te berichten.

Het is net dit dat journalisten als Zinzen begrijpen en wat de VRT als instituut lijkt te zijn verloren. VRT NWS is vergeten om kritische gedachten te cultiveren en dit net in een tijdperk dat dringend nood heeft aan heldere, scherpzinnige stemmen. Net op een moment waarop moedige journalistiek broodnodig is.

Het gaat de verkeerde kant op

Fascisme is aan een opmars bezig. In steeds meer landen knagen regeringen aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. We zitten met een Amerikaanse president die oproept tot etnische zuivering en die de Verenigde Staten terugtrekt uit de VN-Mensenrechtenraad. Miljardairs hebben het in de VS tot in de hoogste echelons voor het zeggen en brengen publiekelijk de nazigroet. Westerse landen zijn medeplichtig aan hartverscheurende crises in Sudan, Congo en Palestina. Duitsland heeft de meest rechtse verkiezingsuitslagen sinds de Tweede Wereldoorlog. De EU financiert systematisch dodelijke pushbacks van mensen op de vlucht, slaagt er maar niet in om een embargo in voege te brengen tegen een natie die terechtstaat voor genocide en is zo elke geloofwaardigheid als mensenrechtenbastion kwijtgeraakt. We leven in een tijd waar haatspraak steeds vaker wordt vergoelijkt als ‘vrijheid van meningsuiting’. Grote platformen als Meta en X versoepelen hun richtlijnen en maken vrij baan voor desinformatie, racisme en discriminatie.

Ook in België staan mensenrechten onder enorme druk. Vorig jaar trad het nieuwe strafwetboek in werking, dat ernstige inperkingen van het recht op protest bevat. We hebben een minister van defensie die Israël na hun terreuraanslag met beepers in Libanon aanmoedigde om ‘zo maar verder [te] doen’ en dus zo aanmoedigde om nog meer burgerslachtoffers te maken. In het nieuwe regeerakkoord met betrekking tot asiel staan ongrondwettelijke maatregelen. Onze federale regering werd de afgelopen jaren meer dan 9.000 keer veroordeeld door Belgische rechtbanken en bijna 1.200 keer door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens maar legde die veroordelingen en de bijbehorende dwangsommen botweg naast zich neer. Onze overheid weigert dus de rechtsstaat te respecteren. Het is ontzettend gevaarlijk als de politiek zich boven de rechterlijke macht zet, en zo raakt aan een van de fundamenten van onze democratie.

Politieke partijen en multinationals zijn aan een gevaarlijk machtsexpansieproject bezig en overschrijden daarbij grenzen van ethiek en democratische basisprincipes. Intussen raakt de openbare omroep niet veel verder dan het bijna klakkeloos weergeven van de boodschap die de macht hen inlepelt. Vraagtekens, kritische bedenkingen en het uitdagen van die boodschap worden – als ze er al zijn – weggestopt aan het einde van het nieuwsitem.

Gaza 'overnemen' en 'ontwikkelen'

Een concreet voorbeeld: ik las en hoorde op de website, Het Journaal en de socialemediakanalen van VRT NWS dat Trump Gaza wil 'overnemen' en 'ontwikkelen'. Dit zijn Donald Trumps exacte woorden, uitgesproken op zijn eigen persconferentie. Dat is de informatie die hij de wereld instuurt en zo wil hij het weergegeven zien. Het frame ‘Gaza overnemen en ontwikkelen’ past in zijn politieke kraam. Maar er is één belangrijk probleem: het gaat niet zomaar over ‘overnemen en ontwikkelen’, Trumps plan komt neer op etnische zuivering.

Etnische zuivering is letterlijk het verdrijven of vermoorden van de leden van een naar afkomst en cultuur onderscheiden groep. Dit zou bij een nieuwsredactie dus alle alarmbellen moeten laten afgaan. Maar wat blijkt? De vermelding ‘etnische zuivering’ staat op de website van VRT NWS pas onder een derde subkopje bij ‘enkele kritische reacties’. In Het Journaal valt dit pas bij het derde item over Trumps plannen, als VRT-journalist Inge Vrancken bij de nieuwslezer in de studio komt zitten.

Ik ben niet de enige journalist die zichzelf hierover verbaasde. Zo plaatste DeWereldMorgen meteen een post waarin het de VRT-titel ‘President Trump wil dat VS de Gazastrook overneemt en ontwikkelt’ verving door ‘President Trump wil dat VS de Gazastrook koloniseert en etnisch zuivert.’ Dát is benoemen wat er echt gebeurt.

Deze kritiek klinkt ook in Nederland. Zo waarschuwden Hans Laroes (ex-NOS), Michael Persson (Volkskrant) en onderzoeksjournalist Zoë Papaikonomou voor exact hetzelfde soort oppervlakkige en naïeve journalistiek. De kwaadaardigheid van wat er in de VS en Gaza gebeurt, dringt volgens hen ook bij Nederlandse journalisten maar mondjesmaat en tergend langzaam door. Laroes, Persson en Papaikonomou roepen hun collega’s dan ook op om niet meer klakkeloos door te geven wat de macht zegt.

Medeplichtig aan genocide

Taal is een wapen. In het verleden schreef ik al over de noodzaak van een onderzoek naar de rol van onze Westerse media in de genocide in Palestina. Volgens Francesca Albanese, Speciaal rapporteur van de Verenigde Naties voor de bezette Palestijnse gebieden, is dit is geen genocide die over het hoofd wordt gezien, het is er een die gerechtvaardigd is en mogelijk is gemaakt door de Westerse media. Omdat deze de lijn van het Israelische militaire narratief blijven volgen. Ze blijven de taal van het genocidaire regime gebruiken, die de ernst van de mensenrechtenschendingen vergoelijkt.

Ik schreef zelf in De Standaard al over hoe VRT NWS de voedingsbodem creëerde voor de aanvaarding van Israëls aanslagen in Libanon doordat het zonder enige context een persbericht en gefabriceerde video’s van Israël als nieuws presenteerde. Met deze combinatie van factoren maken onze media het mede mogelijk voor Israël om zijn gruweldaden door te zetten.

Mijn boodschap aan VRT NWS is dus: stop alsjeblieft met het herhalen van propaganda-praat. Jullie zijn niet de megafoon van communicatiediensten. Jullie zijn een nieuwsdienst. Een gepaste hoofding moet correcte duiding bieden. Anders laat je je simpelweg voor een karretje spannen, en draag je zelf bij aan de aanvaarding van, onder andere, genocidaire plannen. Het is een enge tendens als onze journalistiek vervelt van een waakhond in een schoothondje van de politiek.

Officieel beleid rond onpartijdigheid

Het schrijnende is dat VRT NWS goed genoeg weet waar het misgaat en hoe het zou horen te werken. In een rapport van de Vlaamse Regulator voor de Media werd al aangetoond dat VRT voornamelijk de klemtoon legt op de actoren met macht, in dit geval ministers en regeringspartijen.

Ik vraag me verder af hoeveel van de VRT journalisten de eigen richtlijnen nalezen. In 2022 schreef toenmalig ombudsman Tim Pauwels al heel expliciet over onpartijdigheid. In een artikel op de VRT-site stelt hij duidelijk dat een gezonde openbare omroep vóór democratie en vóór mensenrechten moet zijn – en daar niet onpartijdig (en al helemaal niet neutraal of objectief) in hoort te zijn.

Verder staat er ook expliciet in het redactiestatuut van de VRT: "De interviewer grijpt in als standpunten worden ingenomen die indruisen tegen de rechten van de mens of die discriminerend zijn.” en "Extreme meningen moeten aan bod kunnen komen. Maar maak dan ook duidelijk dat het om een extreme mening gaat. Geef er [het juiste] gewicht en context aan.” Wat de omroep dus zeker niet doet in het geval van Trump en Israël, of wanneer ze bijvoorbeeld 'vergeet' te vermelden dat feiten betrekking hebben op oorlogsmisdaden, mensenrechtenschendingen of ongrondwettelijk zijn.

De VRT kan beter

En dus: waar zijn de moedige, snedige VRT-journalisten die durven zeggen waar het op staat? Die de eigen richtlijnen onder de knie hebben? Die een degelijke kennis hebben van mensenrechten, internationaal recht, en oorlogsrecht en die die kennis meteen in kunnen zetten? Niet in een subcategorie ergens begraven op de website, niet drie dagen na de feiten maar meteen. Waar zijn de journalisten die de taal van de macht durven onderzoeken, checken, herinterpreteren en presenteren op een manier die de journalistiek waardig is?

Een openbare omroep dient beter werk te doen in tijden als deze. Haar bestaansreden is het publiek te informeren, los van commerciële belangen. Dit dient ze te doen naar beste vermogen. Ik weiger te geloven dat de berichtgeving die we de laatste maanden zien, het beste vermogen is.